Fake news: ziur noizbait termino hau albisteetan eta sare sozialetan entzun duzula, baina ba al dakizu benetan zer den? Ikus dezagun zer esan nahi duen, nola detektatu daitekeen eta albiste-iturriak egiaztatzeko orain jarraitu ditzakezun tip batzuk ezagutzera.

"Fake news" (albiste faltsuak) terminoa informazio desegoki edo faltsuaren tarte zabal bati erreferentzia egiteko erabiltzen da, fartsak eta iruzurrak barne. Fake New-ak ez dira beti asmo txarrez sakabanatzen, baina zergatik partekatzen diren alde batera utzita, emaitza bera izaten da gehienetan: albisteak jasotzen dituen jendeak azkenean okerren bat egiazkoa bezala hartzen du , edo benetan inoiz gertatu ez den zerbait egitzat ematen dute. Honek elur bola bezala haz daitezkeen gaizki-ulertuak eragiten ditu. Pertsona batek albiste faltsuak dituen artikulu bat bere sareetako 10 lagunekin partekatzen badu, eta, ondoren, lagun horietako bakoitzak 10 gehiagorekin partekatzen badu, puntu horretarako 100 pertsonara iritsi da klik gutxi batzuen kontua.

Kasurik okerrenean, ondorioak desberdinak izan daitezke: jendea gaixotzen duen osasun-informazio desegokia, edota jendea arriskuan jartzen duen informazio politiko faltsua.

Claire Wardle, fake news-etan espezialista bat, "informazio kutsadura" bezala definitzen ditu. Hiru mota bereizten ditu:

• Mis-informazioa: "online agertzen den eduki kaltegarririk gabeko informazio faltsua"
• Des-informazioa: "Asmo kaltegarriak dituzten pertsonek sortutako eta partekatutako informazio faltsua"
• Mal-informazioa: "Kaltea eragiteko asmoz, benetako informazioa partekatzea" (source)

Kasu batzuetan, fake news-ak propaganda modu bat bezala ere joka dezakete, eta, batzuetan, hedabide handi eta ezagunenetara iristeko modua aurki dezakete (mainstream).

Agian uste duzu ez zarela inoiz fake news delakoen tranpan erori edo haiek identifikatzen esperientzia duzula. Harrituko zaitu jakiteak zein konbentzigarriak diruditen.

Kasu horietako edozeinetan erantzun zuzena aurkitzeko zailtasunak badituzu, lasai, ez zara pertsona bakarra. Fake News-ak, ohi, modu argiagoetan eraiki eta banatzen dira, erreala edo faltsua den bereiztea zailtzen duelarik. Hori dela eta, ikertzaile bihurtu behar dugu, baina horretaz aurrerago hitz egingo dugu.

Ohartuko zinenez, adibide horiek nahiko nahasiak dira, inolako eduki kaltegarririk gabeak. Obamak atea ostikoz jo zuela oker sinesteak baliteke presidente ohiaren ikuspegia aldatzea, baina ez du kalte handiagorik ekarriko. Batzuetan, batez ere azken bi urteetan, fake news delakoek kalte konponezina eragin dute. Behean, fake news-ek lerroa gurutzatu duten adibideak aurki ditzakezu.

IKERTZAILE BATEAN BIHURTU

Egin galdera kritikoak kontsumitzen duzun edozein albisteri buruz, batez ere harrigarria, gehiegizkoa edo egia izateko onegia iruditzen bazaizu. Azkenean, zein berri diren errealak edo faltsuak egiaztatu nahiko duzu, bereziki zure familiarekin edo lagunekin partekatu nahi baduzu.

• Nongoa da webgune hau?
  • Ba al du leku honek osperik ekintzetan zentratzeagatik edo zurrumurruak zabaltzeagatik?
  • Nork sortu du?
  • Zein da bere misioa?
  • Webgune satirikoa al da?
  • Ba al dute joera politiko edo erlijiosoren bat, edo beste partzialtasunen bat? (Adibidez, sendatze homeopatikoan bideratutako leku bat medikuntzan esku hartzearen aurka agertuko da ziurrenik).
  • Zein da egungo URLa artikulu honetan? (Webgune erreplikatu bat izan daitekeen aukera bat dago, webgune fidagarri bat izatearen itxura egiten duena, baina URLa nolabait aldatzen duena).
• Nork idatzi zuen (eta noiz)?
  • Egileak berrikusi. Ba al dute esperientziarik arlo horretan? Zer esperientzia mota dute?
  • Artikulu hau webguneko "iritzia" atalean azaltzen da?
• Zer dio artikuluak, izenburuaz gain?
  • Artikuluak esperientzia pertsonala aipatzen du? Edo ikasketa handiagoak?
  • Zer hitz mota erabiltzen dira? Ba al dago judizioetan oinarritutako hitzik ("gehiegizkoa", "zentzugabea", "sinestezina" eta antzeko terminoak) edo ekintzetan oinarritutako deskribapenik (gertaera bati buruzkoak badira, non eta noiz gertatu zen deskribatzen dute)?
  • Irudi edo bideo bat bada, pikortsuta dago edo distira dauka? Digitalki aldatu den seinale bat izan daiteke.
• Zer iturri ari dira aipatzen?
  • Ikerketa bati aipamena egiten badiote, egin klik aipamenean eta ikerketa irakurri. Beste albiste-iturri batzuekin lotuz gero, ziurtatu konfiantzazkoak direla.
  • Lehen mailako iturriak: jatorrizko elkarrizketari buruzko informazio gehiago aurki dezakezu? (Ziurrenik hitzak testuingurutik kanpo aterako ziren, edo agian esandakoa faltsutzat jo da)
  • Beste nonbait oinarritutako argudioa al da? Nork gehiago babesten du?

LAGUNTZEKO TRESNAK

Goiko egiaztapen-galderez gain, badira kanpoan egia bilatzen lagun diezaguketen tresnak.

• PolitiFact eta Snopes desinformazioaren aurka borrokatzen dute, idazleak, editoreak eta beste pertsona batzuk kontratatuz gertaerak, zurrumurruak eta zurrumurruak berrikusteko.
• NewsGuard, TrustedNews eta Official Media Bias Fact Check Icon bezalako luzapenek bisitatzen dituzun albisteen webgune bakoitzari buruzko kalifikazioak, rankingak eta txostenak erakutsiko dituzte. Informazio hori erabil dezakezu zuk zeuk erabakitzeko.